Co do tego nie ma wątpliwości: kultura Krakowa zawsze potrafiła asymilować najważniejsze trendy w sztuce, architekturze, teatrze i muzyce.
Autorka: Bożena Gierat-Bieroń
W 2024 roku rodzi się jednak pytanie, czy po 20 latach członkostwa Polski w Unii Europejskiej krakowskie instytucje kultury, uczelnie, organizacje pozarządowe skorzystały z „okna” na świat i ukształtowały nowoczesne mechanizmy komunikacji międzykulturowej.
Z pewnością miały po temu dobre podstawy. Koncept „europeizowania” Krakowa, podjęty przez lokalny samorząd już pod koniec XX wieku (na długo przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej), zaowocował najpierw organizacją Europejskiego Miesiąca Kultury (1992), a następnie uzyskaniem tytułu Europejskiego Miasta Kultury roku 2000. Kraków współtworzył sieć ówczesnych Europejskich Miast Kultury razem z Awinionem, Bergen, Bolonią, Brukselą, Helsinkami, Pragą, Reykjavíkiem i Santiago de Compostela. Korzystano z kolejnych programów pomocowych i ramowych Unii: Kalejdoskop, Kultura 2000, Kultura 2007–2013 oraz z funduszy regionalnych. Uczestnictwo w innowacyjnej ofercie UE ukształtowało nowoczesną kadrę kultury Krakowa, sprawnie poruszającą się w europejskim networkingu.
Przeanalizujmy współczesną krakowską aktywność na przykładzie zakończonego programu UE „Kreatywna Europa” (2014–2020). Na grono 13 uczestniczących w nim podmiotów złożyły się instytucje publiczne – miejskie i państwowe – oraz organizacje pozarządowe: Akademia Muzyczna w Krakowie, Bunkier Sztuki, Fundacja Krakowska Scena Muzyczna, Krakowskie Biuro Festiwalowe (KBF), Międzynarodowe Centrum Kultury (MCK), Muzeum Inżynierii Miejskiej (dziś pod nazwą Muzeum Inżynierii i Techniki), Nowohuckie Centrum Kultury (NCK), Stowarzyszenie „Rotunda”, Teatr Ludowy, Teatr Łaźnia Nowa, Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, Uniwersytet Jagielloński i Związek Stowarzyszeń Multikultura. Niektóre podmioty zarządzały więcej niż jednym projektem (np. MCK miał ich trzy, KBF – pięć). Artystyczny wymiar projektów, wysoko oceniony także przez międzynarodowe jury, to niejedyna odpowiedź na pytanie „Co konkretnie dała krakowskiej kulturze Unia Europejska?”.
Dyskurs pamięci i przeszłości
Przyniosła niewątpliwie namysł nad tożsamością kulturową oraz włączała Kraków w dyskurs pamięci. Projekt Trauma & Revival, prowadzony przez Bunkier Sztuki w latach 2015–2018, zaowocował prezentacją dzieł polskich malarzy podczas europejskiej wystawy Facing the Future: Art in Europe 1945–1968 przygotowanej przez brukselski Pałac Sztuki BOZAR, pokazywanej też w Centrum Sztuki i Mediów w Karlsruhe oraz Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina w Moskwie. Krakowską odsłoną projektu była wystawa Orient gromadząca prace artystów z Europy Środkowo-Wschodniej. Również w perspektywie historycznej MCK budowało w 2019 roku narrację wystawy Czas przełomu. Sztuka awangardy w Europie Środkowej 1908–1928. Kwestie tożsamości analizowała publikacja Uniwersytetu Jagiellońskiego Tożsamości europejskie po kryzysie w 2015 roku, sfinansowana w ramach kategorii „Tłumaczenia literackie”. Wątek zagrożonych obiektów pamięci sieci Europa Nostra (2014–2015) podejmował projekt Mainstreaming Heritage (polski operator: Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa). Warto dodać, że Międzynarodowe Centrum Kultury było polskim koordynatorem obchodów Europejskiego Roku Dziedzictwa Kulturowego UE (2018).
Odnawialna energia kultury
Poprzez program „Kreatywna Europa” Kraków wzmocnił swoją obecność w europejskich branżach muzyki i tańca, absorbując nowoczesne technologie oraz unijne wymogi zrównoważonego rozwoju. Dowodzi tego międzynarodowy projekt Sounds of Changes (Brzmienia zmian) prowadzony w Polsce przez Muzeum Inżynierii Miejskiej w latach 2017–2019 (przez ekspertów UE oceniony wysoko, zajął 6. miejsce na 66 wybranych). Przedsięwzięcie zakładało popularyzację zagadnienia przemian krajobrazu dźwiękowego. W 2019 roku w ramach projektu w muzeum zaprezentowano wystawę Tramwaj widmo autorstwa Marcina Dymitera – audiowizualną instalację powstałą w oparciu m.in. o nagrania dźwiękowe zabytkowego taboru tramwajowego. Na wysoką festiwalowo-muzyczną półkę wyniósł Kraków projekt HEMI prowadzony przez KBF we współpracy z Fundacją Krakowska Scena Muzyczna (2020–2024). Ma on na celu promocję potencjału artystów z Europy Środkowej i Południowej prezentujących wszystkie gatunki muzyki współczesnej, kształcenie w zakresie konkurencyjności i umiejętności negocjacyjnych oraz przygotowanie artystów do autoprezentacji podczas czołowych festiwali muzycznych. Projekt zakładał stworzenie wirtualnego banku danych gromadzącego informacje o rynkach muzycznych w Europie. Był zarządzany w sposób ekologiczny, podobnie jak projekt iCoDaCo (2018–2020) prowadzony przez Krakowskie Centrum Choreograficzne ulokowane w Nowohuckim Centrum Kultury. Promując różne formy tańca współczesnego, realizowany był poprzez pracę nad spektaklem, warsztaty, spotkania z lokalną społecznością; dbano tu o recykling i demokratyczne podejmowanie decyzji. Menedżerki iCoDaCo uważają, że wartością ekologiczną współczesnych projektów performatywnych są tzw. spektakle i występy odnawialne, pozwalające na redukcję kosztów produkcji i przejazdów. Z kolei najnowszy projekt Krakowskiego Teatru Tańca Beyond Front jest realizowany w ramach obecnej edycji „Kreatywnej Europy 2020–2027” we współpracy z Cricoteką.
Odkrywanie potencjału
Pozycja polskiej literatury wyraźnie wzrosła w Europie m.in. dzięki działalności Krakowskiego Biura Festiwalowego. Przyczyniają się do tego choćby tytuł Krakowa – Miasta Literatury UNESCO, relacje z europejskim PEN Clubem i siecią Versopolis, ale też współpraca unijna. KBF prowadził dwa projekty literackie w ramach „Kreatywnej Europy”: Engage (Young Producers. Building Bridges to a Freer World, 2017–2019) oraz CELA (Connecting Emerging Literary Artists, 2019–2023). Engage zachęcał utalentowanych pisarzy do poszukiwania potencjału performatywnego. Stwarzał okazję do produkcji własnych wydarzeń, dając know-how zarządzania osobistą karierą. Edukatorzy uczulali młodych literatów na koncept wolności słowa w czasach mowy nienawiści. Projekt CELA, w którym wzięło udział ponad 150 pisarzy i tłumaczy, to serie działań promujących pisarstwo, czytelnictwo i tłumaczenia książek, zwłaszcza na mniej znane języki europejskie. Na harmonogram składały się szkolenia z przekładu, tournée festiwalowe oraz spotkania z wydawcami.
Eksperyment z tekstem pojawił się również w pracy nad opowiadaniem historii – w projekcie performatywnym PLAYON! realizowanym wraz z ośmioma teatrami z innych krajów Europy przez Teatr Ludowy (2019–2023). Efektem projektu były trzy spektakle przygotowane przez każdą scenę – czyli łącznie 27 różnych wariantów przekształcenia klasycznych formatów narracyjnych w interaktywne, z wykorzystaniem technologii cyfrowych i znanych choćby z gier mechanizmów immersji. Na zaproszenie Teatru Łaźnia Nowa artyści zagraniczni mogli z kolei opowiadać miasto technikami performatywnymi: projekt How Do We Want to Live in the Future? (2014) był częścią przedsięwzięcia sieci teatrów europejskich Second Cities – Performing Cities. Przewodniki po włączających praktykach edukacyjnych i warsztaty dokształcające oferowały inicjatywy, w których wzięły udział Małopolski Instytut Kultury wraz z Cricoteką (program Erasmus+) oraz Akademia Muzyczna („Kreatywna Europa”, projekt Score, 2014–2017). Ten ostatni miał charakter wybitnie sieciowy, a jego zadaniem było wzmocnienie współpracy podmiotów zrzeszonych w Stowarzyszeniu Konserwatoriów Europejskich (AEC).
***
Międzynarodowa współpraca artystów i twórców w ostatnich 20 latach to krok milowy w realnym rozwoju krakowskiej kultury. Unijne wsparcie pozwoliło twórcom i organizatorom wypłynąć na europejskie wody, pozycjonowało w kontekście międzynarodowym, otwierało na naukę języków obcych oraz budowało wiarę w siebie. Artyści uczyli się zarządzać różnorodnością – egalitarnie i odpowiedzialnie. Dofinansowanie unijne wyzwoliło twórczą energię do wzmacniania teatru tańca w Krakowie, konsolidowało sektor muzyczny, mechanizmy promocji literatury, księgarstwa i czytelnictwa. Najszerszą współpracę partnerską w ramach „Kreatywnej Europy” nawiązały KBF, Muzeum Inżynierii i Techniki oraz Bunkier Sztuki. Projekty sieciowe MCK czy Akademii Muzycznej potwierdziły międzynarodową pozycję tych instytucji. Statystycznie patrząc, Kraków współpracuje najczęściej z partnerami w Niemczech, Francji, Szwecji i we Włoszech, a w drugiej kolejności – z Czechami, Rumunią, Austrią, Estonią i Holandią. Stosunkowo nowe partnerstwa (z Grecją, Serbią, Maltą), choć ambitne, pojawiają się pojedynczo.
Artykuł został opublikowany w kwartalniku „Kraków Culture” 1/2024.
***
Bożena Gierat-Bieroń
fot. Katarzyna Niżegorodcew
Adiunkt, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jej zainteresowania badawcze dotyczą takich obszarów naukowych jak: polityki kulturalne, polityka kulturalna Unii Europejskiej, dziedzictwo kulturowe Europy, relacje zewnętrzne UE w dziedzinie kultury, dyplomacja kulturalna. Obecnie kierownik studiów podyplomowych Dyplomacja Kulturalna UJ.
