Europolis
tekst: Robert Piaskowski
Śmiałe rewitalizacje obiektów historycznych, znaczące rozbudowy, nowe muzea i całe kwartały kultury – inwestycje zrealizowane w ostatnich dwóch dekadach czynią Kraków prawdziwym europolis.
W 1872 roku zgłoszono w krakowskiej Radzie Miasta wniosek w sprawie wzniesienia teatru. Debatowano, co budować jako pierwsze: teatr czy wodociągi. Ostatecznie podjęto uchwałę o rozpoczęciu budowy dzisiejszego Teatru im. Juliusza Słowackiego. Stał się on równie ważnym symbolem czasów prezydenta Józefa Dietla, jak regulacja Wisły, naprawy zabytków i porządkowanie ulic. Metropolitalny rozwój Krakowa – po wiekach zastoju – od samego początku uwzględniał inwestycje w przestrzenie dla sztuki i kultury.
Świątynie nauki i sztuki
Kraków pełen jest modernistycznych realizacji: muzea, biblioteki, kluby, kina i teatry, wzniesionych w latach 30. XX wieku. Powstawały wówczas znaczące ideowo, społecznie i artystycznie obiekty, m.in. monumentalne gmachy Muzeum Narodowego w Krakowie czy Biblioteki Jagiellońskiej, ale także wielofunkcyjny gmach krakowskiej YMCA, który powstał dzięki środkom, jakie przekazał amerykański przemysłowiec Sereno Peck Fenn z Cleveland.
W okresie powojennym architektura budynków kultury miała znaczenie propagandowe. Nowo projektowane dzielnice i osiedla wzbogacone zostały o funkcjonalistyczne budynki kin, teatrów i przyzakładowych domów kultury, w dużej mierze powstających w duchu modernizmu. Dom Plastyka, Teatr Ludowy, kina Światowid i Kijów czy Nowohuckie Centrum Kultury związane były w dużej mierze z próbą budowania kompetencji nowego człowieka socjalizmu. Ikoną tego czasu jest brutalistyczny Bunkier Sztuki w Krakowie projektu Krystyny Różyskiej-Tołłoczko, poddany ostatnio głębokiej modernizacji.
Transformacja ustrojowa po 1989 roku przyniosła ogromny rozwój w dziedzinie kultury. Podział instytucji na miejskie, regionalne i narodowe oznaczał w dużej mierze przesunięcie odpowiedzialności za rozwój infrastruktury kulturalnej na barki lokalnego samorządu. Na tamtym etapie młody samorząd miejski nie miał dostatecznych źródeł finansowania, aby modernizować przejęte od władzy centralnej obiekty kultury czy – tym bardziej – budować nowe. Tym bardziej należy docenić oryginalną bryłę powstałego w 1994 roku z inicjatywy Andrzeja i Krystyny Wajdów Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha. Zaprojektowany przez Aratę Isozakiego we współpracy z architektami krakowskimi budynek przekazuje opowieść o dwóch kulturach, polskiej i japońskiej, i jest po dziś dzień jedną z najciekawszych realizacji w polskiej architekturze XX wieku.
Impulsy rozwoju
Lata 90. to także Europejski Miesiąc Kultury, powstanie Międzynarodowego Centrum Kultury, uwieńczone sukcesem starania o tytuł Europejskiego Miasta Kultury i czas inicjowania znaczących festiwali, z których część przetrwała do dziś. Zaszczytny tytuł Europejskiego Miasta Kultury roku 2000 Kraków współdzielił z Awinionem, Bolonią, Bergen, Brukselą, Helsinkami, Rejkiawikiem, Pragą i Santiago de Compostela.
Mimo czteroletnich przygotowań i bogatego programu wydarzeń roku 2000 polska stolica kultury nie miała wystarczających gwarancji finansowych, by móc pozwolić sobie na inwestycje. Jednak energia i wartości milenijnego tytułu były istotnym wkładem w wejście Polski do Unii Europejskiej. Przyniosły one Krakowowi umiędzynarodowienie, rozwój turystyki, dostęp do funduszy europejskich...
Nie sposób wymienić wszystkich nowych „wysp kultury” powstałych w ostatnich dwóch dekadach – to co najmniej 200 rozmaitych w skali inwestycji, w zasadzie we wszystkich dzielnicach. Skoncentrujmy się zatem na wybranych przykładach.
Nowe oblicza miasta
Zacznijmy od historycznego centrum miasta: gruntowna przebudowa Rynku Głównego zaowocowała powstaniem podziemnego muzeum otwartego w 2010 roku. Remonty i adaptacje nadały nowe oblicze Sukiennicom, Pałacowi Biskupa Erazma Ciołka, kompleksowi Muzeum Czartoryskich czy Pałacowi Pod Krzysztofory. Kulturalne funkcje historycznego centrum Krakowa poszerzają nowe budynki Pawilonu Wyspiańskiego czy Małopolskiego Ogrodu Sztuki – ten ostatni zainicjował proces porządkowania świata starych podwórek i zniszczonych budynków przy ulicach Rajskiej i Szujskiego. Powstała wielofunkcyjna przestrzeń, którą wpisano w obrys starej XIX-wiecznej ujeżdżalni koni. Otwarty niedawno park Szymborskiej powiększył przestrzenie kultury i rekreacji w tym rejonie miasta. Nieco dalej od centrum, przy ulicy Rakowickiej swoje funkcje pełni nowoczesny budynek Muzeum Fotografii MuFo wpisujący się w trend adaptowania historycznych obiektów Twierdzy Kraków na cele kulturalne. Wspomnijmy choćby rewitalizację fortu Borek z oddziałem Centrum Kultury Podgórza oraz Ośrodkiem Kultury Biblioteka Polskiej Piosenki, fortu Jugowice z Muzeum i Centrum Ruchu Harcerskiego czy planowaną rewitalizację fortu Św. Benedykt.
MuFo Rakowicka, fot. Dorota Marta, MuFo
Jedną z najważniejszych inwestycji ostatniej dekady jest otwarte w 2014 roku Centrum Kongresowe ICE Kraków. Z jego oferty w ciągu ostatniej dekady skorzystało blisko 2 miliony odbiorców, odbywały się tu ważne kongresy, jak choćby 41. Sesja Komitetu Światowego Dziedzictwa UNESCO, a także festiwale – w pięknej Sali Audytoryjnej im. Krzysztofa Pendereckiego koncertują gwiazdy wszystkich muzycznych światów, m.in. London Symphony Orchestra z sir Simonem Rattle’em, Philippe Herreweghe, Jordi Savall, Piotr Beczała, Roberto Alagna, Diana Damrau, Max Richter, Ludovico Einaudi czy Alexandre Desplat, a także gwiazdy jazzu i world music. ICE Kraków na trwałe odmienił wizerunek i międzynarodowe oddziaływanie kultury Krakowa.
Centrum Kongresowe ICE Kraków, fot. Jacek Kabziński
Po obu stronach Wisły
Rówieśnicą ICE Kraków jest Cricoteka. Niezwykły budynek Ośrodka Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora z lustrzanym stropem rozpięty jest nad zabudowaniami dawnej podgórskiej elektrowni. Cricoteka łączy wiele funkcji: odbywają się tu wystawy, pokazy teatralne i filmowe oraz koncerty. Podobnie multifunkcjonalnym miejscem w Podgórzu jest Teatr KTO, którego nowa siedziba – z otwieranym dachem i tarasowym ogrodem – mogła powstać dzięki rozbudowie budynku dawnego kina Wrzos.
Ogród Teatru KTO, fot. Robert Siwek
Muzeum Sztuki Współczesnej MOCAK uruchomiono w 2011 roku na pobliskim Zabłociu na dawnych terenach fabryki Schindlera. Tuż obok, w historycznym budynku Emalii, powstał wyjątkowy oddział Muzeum Krakowa: Fabryka Schindlera opowiada burzliwe i tragiczne dzieje żydowskiej diaspory podczas II wojny światowej. W nurt nadawania nowych funkcji historycznym przestrzeniom wpisuje się także adaptujący budynek dawnego składu solnego projekt Centrum Literatury i Języka Planeta Lem – hołd dla twórcy Solaris, miejsce pracy dla środowisk literackich i przestrzeń wypoczynku dla mieszkańców.
Jednym z najpiękniejszych przykładów rewitalizacji dziedzictwa epoki industrialnej jest kwartał św. Wawrzyńca na krakowskim Kazimierzu i powstałe tu w dawnej zajezdni tramwajowej Muzeum Inżynierii i Techniki. Niedawna modernizacja kompleksu, przeprowadzona dzięki funduszom europejskim, przyczyniła się do stworzenia nowoczesnego muzeum z niezwykłą wystawą stałą: Miasto. Technoczułość.
Muzeum Inżynierii i Techniki, fot. dzięki uprzejmości muzeum
W stronę Nowej Huty
Obok popularnego Ogrodu Doświadczeń im. Stanisława Lema czy oryginalnej bryły budynku Muzeum Lotnictwa kluczową metropolitalną inwestycją w obszarze kultury i przemysłów czasu wolnego między centrum miasta i Nową Hutą jest uruchomiona w 2014 roku Tauron Arena Kraków. To największy tego typu obiekt w tej części Europy, mogący pomieścić 22 tysiące widzów. Arena nie tylko zmieniła na stałe pogranicze Czyżyn i Grzegórzek, ale ma ogromny wpływ na międzynarodowy sukces Krakowa i jego ekonomię. Uczestnicy organizowanych tu koncertów i wydarzeń sportowych w latach 2014–2022 pozostawili w Krakowie ponad 580 mln zł, co jest dwukrotnością kwoty wydanej przez miasto na budowę obiektu. Gościły tu takie gwiazdy jak Sting, Paul McCartney, Harry Styles, Björk, Elton John, zespoły Metallica, Pearl Jam, Iron Maiden czy Depeche Mode. Arena Garden, przestrzeń wydarzeń i rekreacji utworzona w czasach pandemii na potrzeby mieszkańców, sprawdziła się tak dobrze, że na stałe wpisała się w otoczenie obiektu.
Tauron Arena Kraków, fot. dzięki uprzejmości Tauron Arena Kraków
Również Nowa Huta, dzielnica licznych placówek kultury, wzbogaciła się w ostatnich dwóch dekadach o ważne miejsca: działalność Teatru Łaźnia Nowa, powstałego w zrewitalizowanych budynkach dawnych warsztatów szkolnych, nastawiona jest nie tylko na fenomenalne wydarzenia teatralne, z prestiżowym festiwalem Boska Komedia na czele, ale także na działalność społeczną i popularyzatorską. Ważną inicjatywą Łaźni jest Dom Utopii – centrum rezydencji i rzemiosł teatralnych – zaś pobliski Teatr Ludowy otworzył interdyscyplinarny Teatralny Instytut Młodych, zrealizowany przy udziale miasta w zrewitalizowanym kompleksie tzw. stolarni. Prężnie działające i systematycznie rozbudowywane Nowohuckie Centrum Kultury, obchodzące niedawno swoje 40-lecie, tętni życiem i prezentuje wielobarwną ofertę artystyczną i edukacyjną. Ponad tysiąc wydarzeń rocznie, ponad 700 tysięcy odbiorców – odbywają się tutaj ważne koncerty i festiwale, popularnością cieszą się stałe wystawy malarstwa Jerzego Dudy-Gracza i Zdzisława Beksińskiego, sceny plenerowe i pobliskie Łąki Nowohuckie są ulubionymi miejscami spędzania czasu wolnego przez krakowian. W pobliskim budynku dawnego kina Światowid powstanie nowoczesne Muzeum Nowej Huty, długo oczekiwany projekt opowiadający dzieje największej dzielnicy Krakowa.
Opowieść o rozwoju krakowskiej infrastruktury kultury na tym się nie kończy. Warto przecież pamiętać choćby o wykupie i zagospodarowywaniu na cele kulturalne poszpitalnego kwartału Wesoła, w którym powstała niedawno Apteka Designu, a w niedalekim czasie swoją siedzibę w całkiem nowym, ekologicznym i proklimatycznym budynku znajdzie Biblioteka Kraków. Trwa budowa długo oczekiwanego Centrum Muzyki w Cichym Kąciku, które będzie domem dla miejskich orkiestr i wydarzeń, i jednocześnie domknie pierścień instytucji kultury i sportu wokół krakowskich Błoń. Wspomniana Planeta Lem połączy dziedzictwo literackie Krakowa z opowieściami o przyszłości.
***
Często przypominam sobie Kraków sprzed roku 2000, kiedy przyjechałem tutaj na studia. O ile wówczas jego miano polskiej stolicy kultury osadzone było w instytucjach, zjawiskach, energii rozmaitych środowisk, o tyle teraz, dzięki dwóm ostatnim dekadom i ważnym inwestycjom miejskim, regionalnym i narodowym, uzyskał status prawdziwego kulturalnego europolis. To miasto ponad stu muzeów, nowoczesnych teatrów, sal widowiskowych i wielofunkcyjnych, miasto ambitne i w ciągłym procesie rozwoju. Opisana infrastruktura, bazująca na silnej tożsamości kulturowej mieszkańców, tworzy nowe połączenia społeczne, wpływa na powstawanie miejsc pracy, rozwija dzielnice i przyczynia się do wzmacniania społecznej spójności.
Robert Piaskowski
Polonista, socjolog, dyplomata, muzyk, komentator życia kulturalnego, meloman, wieloletni dyrektor programowy KBF, obecnie Pełnomocnik Prezydenta Miasta Krakowa ds. Kultury. Koordynował proces starań Krakowa o uzyskanie tytułu Miasta Literatury UNESCO i powstanie programu KMLU na lata 2009–2019.
fot. Adrian Pallasch
Artykuł został opublikowany w kwartalniku „Kraków Culture” 4/2023.
