„Duch tchnie, kędy chce”, ale tego lata kierunek wydaje się oczywisty. Ożywczy wiatr poniesie nas na ulicę Szeroką, gdzie ludzie wszelkich ras i wiar znów będą mogli usłyszeć „szalom!”.
Justyna Skalska: Tegorocznym motywem festiwalu jest powietrze, które symbolicznie domyka kilkuletni cykl nawiązujący do żywiołów. Jakie jest znaczenie tego motywu?
Ula Nowak: Punktem wyjścia jest słowo RUAH. Jak tłumaczy dyrektor FKŻ Janusz Makuch, oznacza ono powietrze, które przybiera jedną z trzech form: oddechu, ożywczego tchnienia, ale również wiatru lub ducha (Bożego). Samo wydarzenie pozornie nie ma związku z powietrzem, ale u podstaw myślenia o festiwalu ten żywioł był zawsze obecny. W Tanachu, czyli Biblii hebrajskiej, słowo RUAH pojawia się blisko czterysta razy, co świadczy o jego niezwykłej symbolicznej wartości. Oddech to życie. Powietrze to przestrzeń wspólna, z której wszyscy czerpiemy życie, i nic nie może tego zmienić. Przygotowując festiwal, staramy się być jak najbliżej tej idei. Opowiadamy o tym słowem, obrazem, ruchem i dźwiękiem, bo każdy z tych elementów jest podstawą festiwalowych aktywności: od wykładów, poprzez filmy, spotkania literackie, warsztaty, zwiedzanie żydowskich miejsc w Krakowie, instalacje i performanse, kończąc – rzecz jasna – na muzyce.
FKŻ jest w tym roku mocno jubileuszowy. Kto ma szczególnie powody do świętowania?
32. edycja Festiwalu Kultury Żydowskiej odbywa się w trzydziestym piątym roku jego istnienia w ogóle. Historia naszego wydarzenia sięga roku 1988, a więc to pierwszy i najważniejszy powód do celebrowania jubileuszu. Mamy także inne, o różnym charakterze. Państwo Izrael obchodzi w tym roku 75. rocznicę powstania. Bester Quartet świętuje 25 lat na scenie – 2 lipca muzycy zagrają w ramach festiwalu koncert z tej okazji w synagodze Tempel. W tym roku mija 45 lat od wydania jednej z najważniejszych płyt w historii sceny mizrah, która ukazała się nakładem izraelskiej wytwórni Koliphone – chodzi o album nagrany przez Grazię Peretz. Chcemy tę muzykę wyeksponować na tegorocznej edycji. Od 20 lat istnieje także zespół Boom Pam, który wielokrotnie występował na Festiwalu Kultury Żydowskiej. Trudno zapomnieć ich znakomity i niezwykle energetyczny koncert w synagodze Tempel w 2016 roku z Seldą Bağcan – „gorzkim głosem Turków”, legendarną turecką wokalistką, gitarzystką i aktywistką. Tegoroczny występ na Szerokiej z udziałem innych przyjaciół, a zarazem znakomitych muzyków będzie częścią obchodów ich jubileuszu. Powody do świętowania mają zatem wszyscy: my jako twórcy festiwalu, artyści, jak również ci, którzy zdecydują się spędzić z nami pięć dni na krakowskim Kazimierzu. W końcu jedną z rzeczy, która leży u podstaw ludzkiego działania, jest zabawa, radość!
Od zawsze mocnym akcentem festiwalu był jego program muzyczny. Na które koncerty warto zwrócić szczególną uwagę?
Tradycyjnie zapraszamy do synagogi Tempel. W tej niezwykłej przestrzeni spotkają się znakomici muzycy, reprezentanci dwóch pokoleń klezmerów, którzy sprawili, że ta muzyka przestała być w pewnym sensie oczywista, wkroczyła w rejony muzyki współczesnej, awangardy, improwizacji. Wystąpią Michael Winograd & The Honorable Mentshn z Joshem Dolginem, znanym także jako DJ Socalled, a kolejnego dnia Frank London, Lorin Sklamberg i Orkiestra Klezmerska Teatru Sejneńskiego. Na festiwal powróci także wyjątkowa pod wieloma względami osiemnastoosobowa grupa Piyut Ensemble założona w 2006 roku przez rabina Haima Louka. Zespół prezentuje pijuty, czyli rodzaj pieśni opartych na żydowskiej poezji religijnej, zaaranżowanych w taki sposób, by znaleźć balans pomiędzy tradycją a nowoczesnością. Na koniec festiwalu 2 lipca zaprezentuje się świętujący jubileusz 25-lecia Jarosław Bester ze swoim kwartetem.
Będziemy także w klubie Alchemia – posłuchamy m.in. klasyki jidysz na winylach, którą wybierze dla nas DJ Socalled. Niezwykle interesująco zapowiada się także Lehavdil, czyli seria projektów artystycznych, w ramach której będzie można wziąć udział w interaktywnym performansie dźwiękowym przygotowanym przez Wojtka Blecharza, obecnie jednego z najważniejszych polskich kompozytorów muzyki współczesnej.
Historia wspomnianej Grazii Peretz, która zainspirowała was do przybliżania słuchaczom sceny mizrah, jest szczególnie interesująca.
Znakomicie zapowiadająca się wokalistka zaistniała jako cudowne dziecko u progu lat 70. XX wieku, występując na tureckich weselach i w tawernach Jafy. Była jedną z tych postaci, które wyznaczyły progresywny kierunek muzyki wyrastającej z ludowych tradycji Bliskiego Wschodu. Gdy w pełni odkryto jej talent, regularnie pojawiała się w telewizji. Naciskana przez ojca, mając zaledwie 16 lat, nagrała pełnometrażowy album z tureckimi utworami ludowymi, wpisującymi się w charakterystyczny bliskowschodni styl świętowania określany jako hafla. Zarówno tureckie, jak i greckie brzmienia definiowały wówczas scenę muzyczną Tel Awiwu-Jafy. Sama Grazia nalegała, by na nagraniach znalazły się także dźwięki disco i syntezatory. Ostatecznie płyta okazała się nieco psychodeliczną fuzją tureckiego folku i disco-rocka, a zarazem – ostatnim nagraniem Grazii dla Koliphone. W wieku 18 lat Peretz pożegnała się ze sceną przytłoczona doświadczeniami z bardzo wczesnej młodości. Muzyka Grazii została na nowo odkryta przez kolejne pokolenie słuchaczy, a płyta doczekała się reedycji. Na tegorocznej edycji festiwalu symbolicznie odniesiemy się także do rocznicy powstania albumu Grazia, zapraszając na koncert zespołu MLDVA ze specjalnym udziałem wokalistki Petry Nachtmanovej. Muzycy wykonają repertuar nawiązujący do brzmienia Jafy w 1978 roku, wytwórni Koliphone i progresywno-mizrachowej stylistyki.
Sporo już wiemy o muzycznej stronie festiwalu, a co szykujecie w części literackiej, filmowej i warsztatowej?
Jak co roku program będzie bardzo różnorodny. Warto wspomnieć choćby filmy izraelskiego dokumentalisty, działacza społecznego i dziennikarza Yaira Qedara. Wśród literatów zaproszonych do udziału w 32. edycji Festiwalu Kultury Żydowskiej są m.in. Jacek Tacik, Monika Sznajderman oraz Ishbel Szatrawska. Swoją książkę wydaną z okazji 75. rocznicy powstania państwa Izrael zaprezentuje Konstanty Gebert. Przygotowaliśmy także szereg warsztatów: zajęcia taneczno-ruchowe GAGA/PEOPLE z Natalią Iwaniec czy warsztaty muzyczne, które poprowadzą artyści zaproszeni na festiwal (Yair Harel z Piyut Ensemble, Frank London, Michael Winograd). Tradycyjnie zaproponujemy tematyczne zwiedzanie Kazimierza i Podgórza. Gratką dla fanów gotowania będzie seria warsztatów kulinarnych, które poprowadzi Bartek Kieżun aka Krakowski Makaroniarz, zakończonych każdorazowo wspólną kolacją. Motywem przewodnim będzie żydowska kuchnia Lewantu i wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Nie zabraknie wykładów odbywających się w namiocie FKŻ na rogu ulic Wąskiej, Józefa i Jakuba, instalacji artystycznych, performansów czy pokazów medialnych.
Najważniejszą informacją o programie jest jednak powrót Szalom na Szerokiej. Czym nas ten wyjątkowy koncert zaskoczy?
1 lipca, po trzech latach nieobecności na Szerokiej. Publiczność będzie miała okazję usłyszeć m.in. izraelsko-irańską wokalistkę Liraz, której ubiegłoroczny koncert w synagodze Tempel zapisał się wśród wielu pięknych festiwalowych chwil. Przywołany wcześniej Boom Pam, który od dwóch dekad jest jedną z najważniejszych izraelskich formacji łączących rockowe brzmienie z kolorytem tradycyjnej muzyki wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, wystąpi ze specjalnie zaproszonymi na tę okazje gośćmi: Netą Elkayam, Kutimanem oraz Shaiem Tsabari. To połączenie może wydać się zaskakujące, ale jesteśmy przekonani, że zaowocuje wieloma znakomitymi dźwiękami i wyobrażeniem o tym, jak interesująca jest współczesna izraelska scena muzyczna.
Powrót na Szeroką jest dla nas szczególnie ważny. Pandemia i wiążąca się z nią niepewność zabrały nam szansę celebrowania faktu, że jesteśmy przecież z gatunku homo ludens, potrzebujemy spotkań na żywo, zabawy. Wszystkie ważne idee, to, co przeżywamy na poziomie ducha i umysłu, powinno znaleźć uzupełnienie i wyraz właśnie w nieskrępowanej radości bycia razem.
---
