Rok trzech jubileuszy związanych z Janem Matejką to dobra okazja, aby na nowo przyjrzeć się jego twórczości.
Dorota Dziunikowska
Kraków Culture
1. rocznica urodzin malarza, 130. rocznica jego śmierci, a także 125. rocznica powstania pierwszego biograficznego muzeum artysty na ziemiach polskich – Domu Jana Matejki – zainspirowały Muzeum Narodowe w Krakowie do podjęcia zakończonych sukcesem starań o ustanowienie 2023 roku Rokiem Jana Matejki. W uchwale Senatu RP z 16 listopada ubiegłego roku napisano: „Jego celem było ukazanie w dziełach sztuki przyczyn upadku I Rzeczypospolitej oraz przypomnienie jej chlubnej przeszłości i dawnej potęgi. W ten sposób przekonywał Polaków żyjących pod zaborami o wartości ich kulturowego dziedzictwa i podtrzymywał dążenia do odzyskania niepodległości”.
Najwybitniejszy malarz polskiego historyzmu, który ukształtował wizję naszych dziejów w umysłach i wyobraźni pokoleń Polaków, budzi jednak bardzo różne emocje. Dla jednych to geniusz swojej epoki, dla innych – malarz-rzemieślnik, przez całe życie uwięziony we własnej pracowni i stworzonej przez siebie konwencji. Warto jednak pamiętać, że – jak podkreśla dyrektor MNK prof. Andrzej Szczerski – „żaden polski artysta do dzisiaj nie doszedł do takiego poziomu międzynarodowego uznania”. Współcześnie chyba mało kto zdaje sobie sprawę z ogromu popularności, jaką autor Bitwy pod Grunwaldem cieszył się w kręgach artystycznych XIX-wiecznej Europy – zdobywał główne wyróżnienia na najważniejszych wystawach, m.in w Paryżu, Wiedniu czy Berlinie, był członkiem prestiżowych akademii i instytutów sztuki. Planowane przez krakowskie muzeum wydarzenia, których punktem kulminacyjnym będzie przekrojowa wystawa w Gmachu Głównym, z jednej strony przypomną historyczne fakty związane z Matejką i jego miejscem w panteonie sztuki, a z drugiej pozwolą spojrzeć na jego dzieło z aktualnej perspektywy.
Malarz historii
„Twórczość malarska Jana Matejki należy do najwybitniejszych osiągnięć sztuki polskiej. Uświetnia kolekcje wielu polskich muzeów. Wystaw, na których pokazywano by przekrój całej twórczości artysty nie było jednak wiele; najobszerniejsze jeszcze przed II wojną światową, a największa jak dotąd – w 1894 roku we Lwowie! Nigdy potem nie udało się zgromadzić tylu spośród największych dzieł malarza. Wystawa monograficzna w roku 2023 szczęśliwie odbędzie się w Krakowie, w którym – w Sukiennicach i Domu Jana Matejki – można oglądać Hołd pruski, Bitwę pod Racławicami, Wernyhorę i inne dzieła malarza” – mówi Michał Haake z Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, kurator wystawy Matejko. Malarz i historia (od 23 czerwca 2023 do 7 stycznia 2024 w Gmachu Głównym MNK).
Jan Matejko, Kazanie Skargi, olej na płótnie, własność Zamku Królewskiego w Warszawie, 1864, fot. A. Ring, L. Sandzewicz
Osią przygotowanej przez niego prezentacji będą malowidła wypożyczone z Zamku Królewskiego w Warszawie: Kazanie Skargi oraz Rejtan – upadek Polski. Są to obrazy, którymi Matejko „zarówno objawił swój talent – jakby rozdzierając zasłonę oddzielającą nas od świata dawnej Polski… wskrzeszając do życia to, co było tylko prochem i popiołem (S. Witkiewicz), jak i wstrząsnął publicznością, stawiając jej przed oczy bolesną odpowiedź na główne pytanie tamtej epoki: »dlaczego Polska zniknęła z mapy Europy?«”. To właśnie te płótna przyniosły Matejce Złote Medale na salonach Wystawy Powszechnej w Paryżu w 1865 i 1867 roku oraz uznanie europejskich gremiów artystycznych, którym cieszył się do końca życia. Jak jednak podkreśla kurator, „wartości wystaw nie mierzy się tylko liczbą obiektów – pod tym względem zbliżająca się prezentacja przewyższy zresztą przedwojenne ekspozycje, bo pokazane na niej zostaną także liczne akcesoria wykorzystywane przez Matejkę oraz dyplomy i medale wydawane na jego cześć. Obecna wystawa różni się od tamtych tym między innymi, że w przeważającej mierze odchodzi od chronologicznej prezentacji obrazów. Jej celem jest bowiem – przez zaproponowanie kilku ścieżek narracyjnych – zainicjowanie dyskusji nad specyfiką przestrzeni nazywanej Europą Środkowo-Wschodnią, nad dominującym w polskiej historii modelem sprawowania władzy oraz typem cywilizacji, który Polska w swych dziejach reprezentowała, a wreszcie – nad środkami artystycznymi, którymi Matejko o jej historii opowiadał”.
Genius loci
Przed wystawą w Gmachu Głównym trzeba koniecznie zajrzeć nie tylko do Galerii Sztuki Polskiej XIX wieku w Sukiennicach, ale też na ulicę Floriańską. To tu, w kamienicy pod numerem 41 (dziś mieści ona oddział Muzeum Narodowego w Krakowie) 24 czerwca 1838 roku przyszedł na świat Jan Alojzy Matejko, tutaj także odszedł w wieku zaledwie 55 lat – 1 listopada 1893 roku.
Pogrzeb „duchowego władcy narodu” 7 listopada 1893 roku był wielką patriotyczną manifestacją, o czym przypominają zachowane w muzeum fotografie, szarfy i wieńce żałobne, okolicznościowe listy, telegramy i informacje prasowe. Już dwa miesiące później powstał złożony z wybitnych osobistości ówczesnego Krakowa komitet obywatelski działający na rzecz utworzenia muzeum biograficznego artysty. W 1895 roku misję tę przejęło Towarzystwo Imienia Jana Matejki. W organizację muzeum zaangażowali się przedstawiciele różnych grup społecznych, w tym artyści, którzy przekazywali prace na liczne loterie i zbiórki pieniężne. Inauguracja pierwszej wystawy w odkupionej od spadkobierców kamienicy odbyła się 6 marca 1898 roku. Pokazano wówczas w pełni urządzone pomieszczenia pierwszego piętra oraz obrazy, rysunki, zabytki rzemiosła artystycznego i przedmioty codziennego użytku. W 1904 roku Dom Jana Matejki przekazano Muzeum Narodowemu w Krakowie. Dziś jego zbiory liczą 26 tysięcy obiektów, a stała ekspozycja częściowo nawiązuje do tej sprzed 125 lat.
Wystawa Genius loci... w Domu Jana Matejki, fot. Gregory Michenaud, MNK
W rodzinnym domu artysty już w marcu otwarto jubileuszową wystawę Genius loci. Miejsce – ludzie – zbiory. Wkomponowana w stałą ekspozycję muzealną i zaplanowana na cały rok prezentacja w czterech kolejnych odsłonach przywoła najważniejsze wydarzenia i postaci związane z powstaniem i historią tego miejsca, w tym pierwsze dary, które trafiły do kolekcji. Poznamy także losy muzeum w czasie działań wojennych XX wieku oraz sylwetki zamieszkujących kamienicę przez stulecia lokatorów i rezydentów.
Mistrz i nauczyciel
Jan Matejko to nie tylko artysta, ale także organizator i pierwszy dyrektor powołanej w 1873 roku samodzielnej Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie (pełnił tę funkcję przez dwie dekady). Jego uczniami, starannie wybranymi spośród najzdolniejszych studentów szkoły, byli m.in. Jacek Malczewski, Józef Mehoffer czy Stanisław Wyspiański. Legendarny dyrektor był też inicjatorem budowy gmachu obecnej Akademii Sztuk Pięknych przy placu Jana Matejki (nazwanym tak jeszcze za jego życia). Krakowska uczelnia już w styczniu zainaugurowała obchody roku swojego patrona – wystawą Gypsum Flesh Story (do 21 marca) nawiązującą do prezentowanej do dziś w korytarzach budynku dziewiętnastowiecznej kolekcji odlewów antycznych rzeźb. Kolejna ekspozycja – szykowana na okres letni – zaprezentuje postać Matejki w oparciu o archiwalia i zabytki wydobyte z muzealnych magazynów, dotąd niepokazywane lub pokazywane niezwykle rzadko. Osobną ciekawostką będą unikatowe, ręcznie tworzone księgi świadectw absolwentów szkoły, zarówno tych dziś zapomnianych, jak i tych, którzy znani są z polskich i europejskich galerii. ASP planuje także działania edukacyjne, w tym cykl spacerów po uczelni „śladami Matejki” czy inspirowane jego malarstwem warsztaty dla najmłodszych.
Tekst ukazał się w wydaniu 1/2023 kwartalnika „Kraków Culture”
