Wielkanocna pisanka symbolizuje wiosenne odrodzenie się życia, a chrześcijanom przypomina o nadziei płynącej z wiary w zmartwychwstanie Chrystusa.
Nie ma Wielkanocy bez jajek – na stołach i w świątecznych dekoracjach. Kto z nas nie kocha pisanek? Każdy robił je w dzieciństwie, a w wielu domach wciąż żywa jest tradycja ich wspólnego rodzinnego zdobienia. Najpiękniejsze wydmuszki z poprzednich lat często pieczołowicie przechowujemy w szafkach i szufladach, by raz w roku mogły zdobić koszyczki ze święconką i cieszyć oczy na wielkanocnych stołach. Poświęconym jajkiem dzielimy się podczas uroczystego niedzielnego śniadania. Czy ktoś zapamiętał z rodzinnych opowieści, że jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym jajko – czasem bogato zdobione czy opatrzone wierszowaną dedykacją, a czasem zupełnie zwyczajne – było tradycyjnym wielkanocnym podarunkiem? Jajka wręczano z życzeniami pomyślności członkom rodziny oraz świątecznym gościom. Ofiarowywano je także wiosennym kolędnikom i ubogim. Dziewczęta dawały je chłopcom w dowód sympatii lub w rewanżu za polanie wodą w Poniedziałek Wielkanocny czy tańce w zapusty. Wzajemne obdarowywanie się trwało niekiedy aż do Zielonych Świątek. Jednocześnie jaja służyły do najróżniejszych świątecznych zabaw. Popularna, także na krakowskiej Rękawce, była gra w turlanie ich jak najdalej ze wzgórza. Grano także w stukanie się pisankami, a właściciel tej z twardszą skorupką otrzymywał stłuczone jajo przeciwnika.
Skrywające w sobie zalążek życia malowane jajko to nie tylko ozdoba, to przede wszystkim symbol przejęty przez tradycję chrześcijańską jeszcze z czasów pogańskich. Słońce pokonuje mrok, Chrystus zwycięża śmierć, życie triumfuje – tę uniwersalną historię opowiadają tradycyjne wzory na pisankach, niezależnie od czasu czy regionu, z którego pochodzą. Także na tych w kolekcji Muzeum Etnograficznego w Krakowie, które posiada blisko dziewięć tysięcy pisanek – z Polski, Białorusi, Bułgarii, Chorwacji, Czech, Rosji, Rumunii, Słowacji, Ukrainy i Węgier. Historia zbioru rozpoczęła się w 1902 roku, kiedy Seweryn Udziela – wybitny badacz kultury ludowej Małopolski, późniejszy założyciel, a dziś patron Muzeum Etnograficznego – przekazał Muzeum Narodowemu około 100 pisanek z regionu ówczesnej Galicji.
„Najłatwiej zrobić malowanki, nazywane też kraszankami i byczkami, bo jaja gotuje się w łupinach cebuli na kolor brązowo-żółty, w listkach młodego żyta na kolor szaro-zielony […]. Albo owija się jaja gałgankiem farbowanego w kształty lub jakieś wzory perkalu, który puszcza farbę, owija nicią, aby gałganek nie zsunął się i tak gotuje. Farba z gałganka złazi i odbija się na jaju” – zanotował na początku XX wieku Udziela. Sposobów zdobienia jajek jest wiele. Najstarsze i najpopularniejsze jest „pisanie” roztopionym woskiem za pomocą „pisaka” – patyczka z osadzonym na końcu małym metalowym lejkiem. Pokryte woskowym wzorem jajko zanurza się w barwnikach. Ta popularna już na przełomie XIX i XX wieku technika nazywana jest batikową. Można także wyskrobywać wzór nożykiem, malować, wytrawiać kwasem z kiszonej kapusty, naklejać kawałki papieru, tkaniny i rdzenia sitowia. Po rodzaju zdobienia specjaliści są w stanie rozpoznać, z jakiego regionu wywodzi się pisanka. Do „pisania”, obok najczęściej stosowanych kurzych, używano także jaj gołębich, indyczych, gęsich czy kaczych. Najmniejsza pisanka w kolekcji powstała na jajku przepiórczym, a największa – na strusim.
Najstarsze znane pisanki pochodzą z rejonu sumeryjskiej Mezopotamii, zwyczaj malowania jajek istniał w starożytnym Egipcie czy na terenach cesarstwa rzymskiego, a na ziemiach polskich archeolodzy odnajdywali pisanki datowane nawet na X wiek. Najbardziej wiekowy eksponat w kolekcji Muzeum Etnograficznego w Krakowie to tzw. pisanka „monasterska”. Powstała w roku 1880 w żeńskim klasztorze prawosławnym (monastyrze) na terenie obecnej Ukrainy i jest dziełem sztuki niemal jubilerskiej. Pusta skorupka jaja została zabarwiona na czerwono, a następnie pokryta przejrzystym woskiem, w którym zatopiony jest dekoracyjny wzór z kolorowego staniolu („sreberka”) i spiralnej metalowej nici. Na Ukrainie takie bogato zdobione (także koralikami czy cekinami) pisanki wieszane były w domach w pobliżu ikon, w „świętym kącie” izby. Czasami do środka wkładano koraliki lub ziarna grochu, by wydmuszka wydawała dźwięk podobny do grzechotki. Co ciekawe, pisanka z krakowskich zbiorów powstała pięć lat przed pierwszym z serii wielkanocnych jaj podarunków wykonanych na zlecenie rosyjskiego cara w pracowni Fabergé. Być może nadworny jubiler Romanowów, realizując swoje najsłynniejsze zamówienie, inspirował się pisankami podobnymi do dzieła ukraińskiej mniszki?
W muzealnym magazynie wysokie na dwa metry regały ze 192 szufladami, w których przechowywane są pisanki, mają długość 4,5 m! Każda pisanka ma w nich własne bezpieczne „gniazdko”. Każda posiada też portret – dzisiaj jest to fotografia, a u początków kolekcji tworzono rysunki, których ponad tysiąc znajduje się w archiwum. Delikatne, nierzadko stuletnie eksponaty wymagają troskliwej opieki, zwłaszcza że z niektórymi należy obchodzić się szczególnie ostrożnie. Okazuje się, że niewypróżnione jajko z upływem czasu przekształca się w małą bombę: żółtko zamienia się w kamyk, a białko – w siarkowodór, więc trzymana zbyt długo w ręce pisanka, ogrzana ciepłem dłoni, wybucha! Dlatego najlepiej jest opróżnić ją z całej zawartości. Delikatnie rozcięte skalpelem i oczyszczone skorupki łączy się z powrotem, podklejając je od wewnątrz bibułką. Tak samo rekonstruuje się uszkodzone pisanki, cierpliwie niczym w puzzlach dopasowując wszystkie kolory i ornamenty.
W muzealnej kolekcji zdarzają się wyjątkowo ciekawe okazy (niektóre są na co dzień pokazywane na wystawie Od-nowa w dawnym kazimierskim ratuszu). Ale przecież także pisanki z naszych domowych szuflad mają wielką wartość – bo wraz z nimi przechowujemy ważne wspomnienia wielu minionych świąt. (Dorota Dziunikowska, magazyn „Karnet”)
Tekst powstał w oparciu o materiały Muzeum Etnograficznego w Krakowie.
