Nazwa placu wiązała się z ofiarowaniem malarzowi Janowi Matejce tytułu honorowego obywatela Krakowa. Był to szczególny hołd dla wielkiego artysty, bowiem niezwykle rzadko zdarza się, aby ktokolwiek został patronem publicznego miejsca jeszcze za życia.
Jeszcze w połowie XIX wieku obecny plac Jana Matejki wraz z Rynkiem Kleparskim tworzył jedno olbrzymie targowisko, niegdyś główny plac handlowy odrębnego miasta Kleparza (dziś część Krakowa). Jego podział nastąpił poprzez wzniesienie dwóch monumentalnych gmachów: Dyrekcji Kolei Państwowych oraz Akademii Sztuk Pięknych. Powstał tym samym północny wjazd do miasta, który zachwycał i zachwyca przybywających od strony Warszawy imponującą panoramą średniowiecznych murów obronnych z Barbakanem na czele. Nowa nazwa placu wiązała się z nadaniem malarzowi Janowi Matejce przez Radę Miasta honorowego obywatelstwa Krakowa. Był to szczególny hołd dla wielkiego artysty, bowiem niezwykle rzadko zdarza się, aby ktokolwiek został patronem publicznego miejsca jeszcze za życia.
Centralnym elementem placu jest pomnik Grunwaldzki upamiętniający 500. rocznicę bitwy, w której wojska polsko-litewskie odniosły zwycięstwo nad Zakonem Krzyżackim. Pomnik Grunwaldzki, a raczej pomnik konny polskiego króla Władysława Jagiełły, został wzniesiony w 1910 roku „Praojcom na chwałę – braciom na otuchę”, jak można przeczytać na cokole monumentu. Były to czasy, gdy Polski nie było na mapie, a w Krakowie panował zaborca – Cesarstwo Austro-Węgierskie. Fundatorem pomnika był światowej sławy pianista Ignacy Jan Paderewski. Budowa monumentu odbywała się w ścisłej konspiracji: nawet rzeźbiarz Antoni Wiwulski nie wiedział, jakie będzie ostateczne przeznaczenie jego projektu. Uroczyste odsłonięcie nastąpiło 15 lipca 1910 roku i było centralnym punktem obchodów 500-lecia bitwy pod Grunwaldem. Zamieniło się ono w patriotyczną manifestację liczącą blisko 150 tys. osób. Fundator pomnika Ignacy Jan Paderewski przemówił wówczas do tłumu: „Dzieło, na które patrzymy, nie powstało z nienawiści. Zrodziła je miłość głęboka Ojczyzny nie tylko w jej minionej wielkości i dzisiejszej niemocy, lecz i jej jasnej, silnej przyszłości”.
Pomnik składa się z cokołu zwieńczonego rzeźbą króla Władysława Jagiełły na koniu. Na frontowej ścianie znajduje się figura wielkiego księcia litewskiego Witolda, brata stryjecznego Jagiełły, który w bitwie pod Grunwaldem dowodził wojskami z Litwy. Zamyślony Witold spogląda na leżącego u jego stóp wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego Ulricha von Jungingena.
Jesienią 1939 roku hitlerowcy zniszczyli monument, a jego rekonstrukcja i ponowne odsłonięcie miały miejsce dopiero w roku 1976. W schody poprzedzające cokół wkomponowano Grób Nieznanego Żołnierza. Poświęcono go pamięci poległych na frontach I wojny światowej i wojny bolszewickiej. Na płycie, umieszczonej tu w 1925 roku, znajdował się napis: „Nieznanemu żołnierzowi polskiemu poległemu za Ojczyznę 1914-1920”. Grób Nieznanego Żołnierza został zniszczony wraz z pomnikiem Grunwaldzkim w czasie II wojny światowej. Przywrócono go na plac Matejki podczas rekonstrukcji pomnika – wówczas na płycie umieszczono także metalowy znicz z nazwami miejsc, gdzie w latach 1939-1945 walczyli i ginęli polscy żołnierze.
